Ο Σεπτέμβριος είναι ο μήνας της επιστροφής στο σχολείο.
Μήνας προσμονής για το καινούργιο που ξεκινάει και αναδιοργάνωσης.
Για κάποια παιδιά όμως η επιστροφή στο σχολείο δεν είναι ανώδυνη.
Αλήθεια γιατί κάποια παιδιά αρνούνται να πάνε σχολείο;
Τι είναι αυτό που ορίζει την σχολική άρνηση και τι μπορούμε να κάνουμε για να βοηθήσουμε το παιδί μας;
Η σχολική άρνηση αποτελεί το 5% των αρχικών αιτημάτων των γονέων που καταφθάνουν στα παιδοψυχιατρικά τμήματα.
Συνοδεύεται συνήθως από άγχος και θλίψη.
Ο όρος σχολική φοβία αποφεύγεται τα τελευταία χρόνια, εφόσον η «άρνηση» αυτή, τις περισσότερες φορές, αντικατοπτρίζει την αντίσταση του παιδιού να εγκαταλείψει το σπίτι του κι όχι τον φόβο του για το σχολείο, αυτόν καθ’αυτόν.
Η σχολική άρνηση δεν αποτελεί διάγνωση.
Αποτελεί ένα σύμπτωμα, πίσω από το οποίο, δυνητικά, μπορεί να αποκρύπτεται πληθώρα προβλημάτων, τα οποία αφορούν τόσο το παιδί, όσο και την οικογένεια, το σχολείο, αλλά κι όλο το εκπαιδευτικό εν γένει.
Κάποιες φορές επίσης η σχολική άρνηση μπορεί να μην εκδηλώνεται, διότι ο δυτικός πολιτισμός προσδίδει ιδιαίτερη αξία στο να φοιτά κανείς στο σχολείο.
Ας μην ξεχνάμε ότι η φοίτηση είναι υποχρεωτική σε πολλές χώρες του κόσμου.
Αν ήταν το ίδιο υποχρεωτικό για τα παιδιά να περνούν μεγάλο μέρος του χρόνου τους πηγαίνοντας για ψώνια, ή πλένοντας το οικογενειακό αυτοκίνητο,για παράδειγμα αυτό θα ενέγειρε τις αντίστοιχες αντιστάσεις και τελικά αρνήσεις.
Πότε Εμφανίζεται η Σχολική Άρνηση;
Η σχολική άρνηση εμφανίζεται κυρίως σε τρία ηλικιακά στάδια κατά τη διάρκεια της ζωής:
– Κατά την έναρξη της σχολικής φοίτησης,
– Κατά την αλλαγή σχολικού πλαισίου και
– Κατά την εφηβική ηλικία.
Αν και αρκετά από τα μικρά παιδιά προβάλλουν αντίσταση όταν πρόκειται να πάνε στο σχολείο, οι γονείς τελικά καταφέρνουν να τα στείλουν.
Αυτό δε συμβαίνει ωστόσο στις μεγαλύτερες ηλικίες, προφανώς γιατί η άρνηση εκ μέρους των παιδιών εμφανίζεται περισσότερο ενισχυμένη.
Η σχολική άρνηση αφορά στο ίδιο ποσοστό τα αγόρια και τα κορίτσια, ποσοστό που δεν επηρεάζεται από το κοινωνικοοικονομικό επίπεδο της οικογένειας.
Ποια Είναι τα Συμπτώματα;
Συνήθως τα παιδιά αρνούνται να πάνε στο σχολείο ή πηγαίνουν αλλά τελικά επιστρέφουν από αυτό νωρίτερα.
Σε πολλές περιπτώσεις το παιδί εξηγεί ότι φοβάται είτε να παραμείνει στο σχολείο, είτε να εγκαταλείψει το σπίτι.
Κάποιες άλλες φορές το παιδί αναφέρει σωματικά συμπτώματα, χωρίς αυτά να συνοδεύονται απαραιτήτως από εμφανή σημάδια φόβου όπως: κεφαλαλγία, κοιλιαλγία, κακοδιαθεσία, ναυτία ή ταχυκαρδία.
Τα σωματικά αυτά συμπτώματα γίνονται εντονότερα προτού το παιδί ξεκινήσει για το σχολείο ή ενώ βρίσκεται σ αυτό.
Η διαφορά από άλλες οργανικές παθήσεις εντοπίζεται στο γεγονός ότι τα συμπτώματα αυτά εκλείπουν στη διάρκεια του Σαββατοκύριακου ή την περίοδο των σχολικών διακοπών.
Κάθε προσπάθεια αποδυνάμωσης της αντίστασης του παιδιού προκειμένου να πάει στο σχολείο, οδηγεί συνήθως σε έντονο κλάμα, παράπονα, εκρήξεις θυμού, οργής, ίσως και κάποιες φορές στην άσκηση σωματικής βίας.
Σε αντίθεση με τις «κοπάνες», το παιδί δεν κρατάει μυστικό το ότι δεν πηγαίνει στο σχολείο και οι γονείς ξέρουν συνήθως που είναι το παιδί τους, αφού αυτό συνήθως είναι στο σπίτι ή κάπου κοντά σε αυτό.
Η έναρξη της σχολικής άρνησης μπορεί να είναι αιφνίδια ή σταδιακή, με το παιδί να εκφράζει ολοένα και αυξανόμενη αντίσταση για να πάει στο σχολείο, και τελικά να παραμένει στο σπίτι για ολοένα και μεγαλύτερο χρονικό διάστημα.
Η εξέλιξη της αρνητικής αυτής κατάστασης μπορεί να επισπευστεί από διάφορα γεγονότα που μπορεί να προκαλούν στρες στο παιδί, όπως η αλλαγή του εκπαιδευτικού, η αλλαγή του σχολείου, η απώλεια κάποιου φίλου ή ακόμη και μια αρρώστια.
Η έναρξη της σχολικής άρνησης, κυρίως την περίοδο της εφηβείας, έχει περισσότερες πιθανότητες να είναι ύπουλη, και να εκδηλώνεται με άλλους τρόπους, όπως με μια σταδιακή απόσυρση από το σύνολο των συνομήλικών του, από το οποίο βέβαια ο έφηβος συνήθιζε να αντλεί ευχαρίστηση.
Είναι αξιοσημείωτο, επίσης, να αναφερθεί ότι συνήθως η σχολική άρνηση οφείλεται στον συνδυασμό της επιθυμίας του παιδιού να μην πάει στο σχολείο και της αδυναμίας των γονιών να το πείσουν να πάει.
Βέβαια μπορεί η άρνηση αυτή να αποτελεί και εκδήλωση μίας πληθώρας ψυχικών διαταραχών.
Στις περιπτώσεις διαταραχών υπάρχουν, ωστόσο, κι άλλα συμπτώματα που μας βοηθούν να καταλάβουμε αν πρόκειται για σχολική άρνηση αυτή καθ’ αυτή ή για κάτι άλλο.
Για παράδειγμα, ένα παιδί που αρνείται να πάει στο σχολείο εξαιτίας του άγχους αποχωρισμού που μπορεί να βιώνει, αρνείται να πάει οπουδήποτε χωρίς το πρόσωπο φροντίδας του.
Ένα παιδί όμως που φοβάται την ενδοσχολική βία αρνείται να πάει στο σχολείο, αλλά πηγαίνει οπουδήποτε αλλού δεν υπάρχει ο κίνδυνος να υποστεί τη βία αυτή.
Συμπτώματα όπως η θλίψη ή η απαισιοδοξία ακόμη και όταν δεν υπάρχει σχολική άρνηση, μπορεί να σημαίνουν και κάποια καταθλιπτική διαταραχή.
Ποιοι Είναι οι Προδιαθεσικοί Παράγοντες;
• Η Οικογένεια
Έχει ήδη αναφρθεί ότι η σχολική άρνηση οφείλεται αφενός στην επιθυμία του παιδιού να μην πάει σχολείο, αφετέρου στην αποτυχία των γονέων του να το πείσουν να πάει.
Πίσω από όλα αυτά κρύβεται συνήθως το άγχος του παιδιού αυτό καθ’ αυτό.
Κάποιες άλλες φορές όμως αντικατοπτρίζονται διάφορες άλλες καταστάσεις όπως η ανεπαρκής οικογενειακή οργάνωση και πειθαρχία (αδυναμία οριοθέτησης και θέσπισης κανόνων, απουσία του πατέρα), η συναισθηματική υπερεμπλοκή με το παιδί και η αδυναμία συνεργασίας της οικογένειας με οποιονδήποτε εξωτερικό φορέα.
• Το Νοητικό Δυναμικό του Παιδιού
Συνήθως τα παιδιά με σχολική άρνηση έχουν νοητικό δυναμικό που αντιστοιχεί ή που ξεπερνάει τον μέσο όρο της ηλικίας τους και διακρίνονται για τις ακαδημαϊκές τους δυνατότητες.
Τα διάφορα ψυχομετρικά τεστ πολλές φορές βοηθάνε στην ενίσχυση της αυτοπεποίθησης του παιδιού.
• Η Προσωπικότητα του Παιδιού
Το παιδί που αρνείται να πάει σχολείο είναι συνήθως ένα συγκαταβατικό παιδί, το οποίο έχει λίγους φίλους και το οποίο εύκολα μπορεί να περιθωριοποιηθεί.
Επίσης, πρόκειται για ένα παιδί που δεν έχει ιδιαίτερα ισχυρή προσωπικότητα.
Από ένα καλό ιστορικό, κάποιες φορές, αναδύονται κι έντονες δυσκολίες άγχους αποχωρισμού, κατά πρώτα σχολικά χρόνια.
• Η Ηλικία
Τα μικρότερα παιδιά, σε σχέση με τα μεγαλύτερα, έχουν περισσότερες πιθανότητες να εμφανίσουν σχολική άρνηση.
Σχολική Άρνηση: Διακρίσεις
Η σχολική άρνηση θα πρέπει να διακριθεί από κάποιες άλλες καταστάσεις, οι οποίες μπορεί να έχουν την ίδια κλινική εικόνα, όπως:
α) «Κοπάνες» από το Σχολείο: Τα παιδιά, στην περίπτωση αυτή, δεν πηγαίνουν στο σχολείο, ενώ κατά τη διάρκεια διεξαγωγής των μαθημάτων συμμετέχουν σε άλλες δραστηριότητες, χωρίς την επίγνωση ή τη συναίνεση των γονιών τους.
Αυτό δεν το συναντά κανείς σε παιδί με σχολική άρνηση.
Η σχολική άρνηση συνδέεται περισσότερο με συναισθηματικούς παράγοντες, ενώ η «κοπάνα» από το σχολείο μπορεί να προαναγγέλλει και κάποια διαταραχή διαγωγής.
Οι προδιαθεσικοί παράγοντες γι’ αυτό, σε αντίθεση με τη σχολική άρνηση είναι: το άρεν φύλο, το χαμηλό κοινωνικοοικονομικό επίπεδο, η πολυμελής οικογένεια, η παραβατικότητα/εγκληματικότητα των γονέων, οι ενδοσυζυγικές διαμάχες, η μειωμένη σχολική παρακολούθηση, η απειθαρχία, η ανεπαρκής γονική επίβλεψη.
β) Επιθυμία των Γονέων: Μερικοί γονείς ηθελημένα κρατάνε το παιδί τους μακριά από το σχολείο, είτε επειδή θεωρούν ότι το σχολείο δεν είναι τόσο χρήσιμο, είτε επειδή χρειάζονται τη βοήθεια του παιδιού τους.
Μια άρρωστη μητέρα, για παράδειγμα, μπορεί να κρατήσει το παιδί της στο σπίτι για παρέα ή για βοήθεια στις οικιακές εργασίες.
Η διάκριση από τη σχολική άρνηση δεν είναι πάντοτε προφανής, επειδή οι γονείς των παιδιών αυτών είναι συνήθως και οι ίδιοι αγχώδεις και συναινούν με την απόφαση του παιδιού τους να μην πάει στο σχολείο.
γ) Σωματική Νόσος: Αποτελεί την πρώτη σε συχνότητα αιτία αποχής του παιδιού από το σχολείο.
Βέβαια δεν είναι πάντοτε εύκολο να κάνει κανείς τη διάκριση ανάμεσα στην οργανική νόσο και το σωματικό σύμπτωμα της σχολικής άρνησης.
Για παράδειγμα, το να υποχωρούν τα συμπτώματα στη διάρκεια του Σαββατοκύριακου δεν αποτελεί πάντα ειδική εκδήλωση της σχολικής άρνησής, αλλά απαντάται και σε άλλες ψυχικές καταστάσεις.
Ας σημειώσουμε ότι οποιαδήποτε σωματική νόσος μπορεί να επιδεινωθεί από στρεσογόνους παράγοντες.
Επίσης, κάποιες φορές τα παιδιά μπορεί να υπερβάλλουν στην εκδήλωση των κατά τα άλλα υπαρκτών συμπτωμάτων.
Πρέπει να τονιστεί επίσης πως σε πολλές περιπτώσεις η σχολική άρνηση μπορεί να είναι το σύμπτωμα διαφόρων ψυχικών καταστάσεων, όπως το άγχος αποχωρισμού, που εμφανίζεται κυρίως στα μικρότερα παιδιά.
Στην περίπτωση αυτή, το παιδί δεν θέλει να πάει στο σχολείο και οι γονείς είτε του ασκούν υπερβολική πίεση για να πάει, κυρίως λόγω αδυναμίας οριοθέτησης του, είτε γιατί οι ίδιοι είναι πολύ αγχωμένοι με την κατάσταση αυτή.
Συχνές είναι οι περιπτώσεις κατά τις οποίες η σχολική άρνηση προκύπτει όχι από την επίθυμία του παιδιού να μην εγκαταλέιψει το σπίτι του, αλλά από ειδική φοβία, η οποία συνδέεται με το σχολείο ή με τη διαδρομή προς το σχολείο ή από το σχολείο προς το σπίτι.
Φοβία για ενδεχόμενο bullying, για κάποιον συγκεκριμένο δάσκαλο ή μάθημα.
Η κατάθλιψη, εν γένει, είναι μια άλλη κατάσταση η οποία μπορεί να οδηγήσει σε σχολική άρνηση, αλλά στην περίπτωση αυτή, υπάρχουν και τα ανάλογα συμπτώματα.
Τέλος, η ψυχωσική διαταραχή (πχ. σχιζοφρένεια) μπορεί να οδηγήσει και αυτή σε σχολική άρνηση, αλλά και εκεί υπάρχουν τα αντίστοιχα συμπτώματα.
Υπάρχει Θεραπεία;
Η συμπεριφορικού τύπου θεραπεία «επιστροφής στο σχολείο», θεωρείται η ιδανικότερη, κυρίως όταν η σχολική άρνηση έχει αιφνίδια έναρξη και η παρέμβαση μπορεί να ξεκινήσει εγκαίρως.
Η γρήγορη επάνοδος στο σχολείο μπορεί να πραγματοποιηθεί και να είναι πολύ αποτελεσματική, κυρίως όταν οι γονείς έχουν πειστεί ότι η σταθερότητα των αποφάσεων τους ωφελεί το παιδί και οι ίδιοι φυσικά μπορούν να την υποστηρίξουν.
Όταν, λοιπόν, οι γονείς έχουν κίνητρο και είναι συνεργάσιμοι, με τους ειδικούς που αναλαμβάνουν τη διαχείριση του προβλήματος, κάτι που πρέπει να ισχύει και για τους εκπαιδευτικούς, η προσεγγιση αυτή μπορεί να αποδώσει.
Όταν όμως το παιδί ή/και γονείς είναι ιδιαίτερα αγχωμένοι ή όταν το παιδί λείπει για μεγάλο χρονικό διάστημα από το σχολείο, τότε μια σταδιακή φάση απευαισθητοποίησης είναι η ιδανικότερη.
Αυτή περιλαμβάνει επισκέψεις στο σχολείο εκτός ωρών μαθημάτων, με σταδιακά αυξανόμενο χρόνο παραμονής σε αυτό.
Οι γονείς πρέπει να έχουν την κατάλληλη πληροφόρηση, όπως σε ό,τι αφορά το κόστος της αποχής από το σχολείο στην κοινωνική και ψυχοσυναισθηματική ανάπτυξη του παιδιού τους.
Η συστημική /οικογενειακή θεραπεία μπορεί να βοηθήσει τους γονείς να υιοθετήσουν τρόπους επαρκούς οριοθέτησης, να ασκήσουν αποτελεσματικά έλεγχο στα παιδιά τους, όπως και να μειώσουν την συναισθηματική υπερεμπλοκή τους με αυτά.
Εάν η σχολική άρνηση αποτελεί μια χρόνια κατάσταση, προστίθενται και άλλα προβλήματα στη διαχείριση της.
Η αλήθεια είναι, ότι όσο περνάει ο καιρός, το παιδί που απέχει από το σχολείο αποκτάει πολλά κενά στα μαθήματα, χάνει τους φίλους του, και υπάρχει και μεγάλη δυσκολία να εξηγήσει κανείς και στους συμμαθητές του τι ακριβώς συμβαίνει.
Οι γονείς και οι εκπαιδευτικοί δεν πρέπει ποτέ να ξεχνούν να το επιβραβεύουν διαρκώς, ενώ είναι απαραίτητη η πραγματοποίηση θετικής αναπλαισίωσης του σχολείου στο παιδί.
Οι εκπαιδευτικοί, από τη μεριά τους, οφείλουν να είναι καλά προετοιμασμένοι, ώστε να υποστηρίξουν την επιστροφή του παιδιού στο σχολείο. Αυτό επιτυγχάνεται καλύτερα με τη βοήθεια κοινωνικού λειτουργού και ψυχολόγου στο σχολείο.
Το να πραγματοποιούνται μαθήματα στο σπίτι, όσο το παιδί απέχει από το σχολείο, δεν αποδίδει, διότι έτσι μειώνεται η αποτελεσματική πίεση που θα μπορούσε να ασκηθεί και «νομιμοποιεί» κατά κάποιον τρόπο την παραμονή του παιδιού στο σπίτι.
Όταν η επιστροφή στο σχολείο έχει καθυστερήσει σημαντικά θα βοηθούσε μια ομαδική συνεδρία με άλλα παιδιά που αντιμετωπίζουν την ίδια κατάσταση.
Η αλλαγή σχολικού πλαισίου, σπανίως λύνει το πρόβλημα.
Δεν υπάρχει φαρμακευτική θεραπεία για τη σχολική άρνηση.
Όταν αυτή συνοδεύεται από κρίσεις πανικού, υπάρχει ένδειξη χορήγησης αντικαταθλιπτικού φαρμάκου.
Όταν όμως η σχολική άρνηση είναι αποτέλεσμα κατάθλιψης, τότε η φαρμακευτική αγωγή δεν έχει τα επιθυμητά αποτελέσματα.
Τα χάπια μπορεί να είναι αποτελεσματικά για την κατάθλιψη, όχι όμως και για τη θεραπεία της σχολικής άρνησης.
Η νοσηλεία προτείνεται σπάνια, κυρίως όταν δεν υπάρχει το κατάλληλο υποστηρικτικό περιβάλλον για το παιδί (οικογενειακό, κοινωνικό, σχολικό) ή όταν τα προβλήματα γίνονται πολύ έντονα.
Τι Γίνεται στο Μέλλον;
Η σχολική άρνηση με την κατάλληλη παρέμβαση παρέρχεται σε ένα ποσοστό 70%.
Το ποσοστό αυτό αυξάνεται, όταν πρόκειται για μικρότερα παιδιά, όταν τα συνοδά προβλήματα δεν είναι τόσο σημαντικά και όταν η παρέμβαση ξεκινά αμέσω μετά την έναρξη της διαταραχής.
Ακόμη και όταν η επιστροφή στο σχολείο είναι επιτυχής, προβλήματα συναισθηματικού τύπου ή προβλήματα με συνομήλικους μπορεί να επιμένουν, και κατά την ενήλικη ζωή.
Ένα μικρότερο ποσοστό μπορεί να εμφανίσει αγοραφοβία ή να διατηρήσει τη δυσκολία να πηγαίνει στην εργασία του.
Σοφία Σφεληνιώτη, Ψυχίατρος Παιδιών και Εφήβων
www.y-o.gr
