Είναι μια εικόνα που συναντάμε συχνά: ένας γονιός κρατά στο χέρι του ένα κινητό, στο οποίο παίζουν πολύχρωμα και θορυβώδη παιδικά βίντεο. Το παιδί γελά, ο γονιός χαμογελά, όμως σπάνια ανταλλάσσουν βλέμματα.

Για πολλούς γονείς, τέτοιες στιγμές είναι οικείες. Αποτελούν όμως μόνο ένα μικρό δείγμα του τρόπου με τον οποίο η τεχνολογία έχει ενσωματωθεί στην καθημερινή μας ζωή, αλλάζοντας τον τρόπο που αλληλεπιδρούμε με τον κόσμο και, κυρίως, μεταξύ μας.

Το ερώτημα είναι αναπόφευκτο: πώς επηρεάζουν όλες αυτές οι αλλαγές την ανάπτυξη των μικρών παιδιών;

Η ανάπτυξη ως κοινωνική διαδικασία

Η ανθρώπινη ανάπτυξη είναι, στον πυρήνα της, μια κοινωνική διαδικασία. Από τη βρεφική ηλικία, τα παιδιά μαθαίνουν συμμετέχοντας στον κόσμο γύρω τους, μέσα από εμπειρίες και αλληλεπιδράσεις – ιδιαίτερα σε νέες ή άγνωστες καταστάσεις – με τη βοήθεια πιο έμπειρων συνοδοιπόρων: των ενηλίκων.

Καθώς οι ενήλικες αλληλεπιδρούν με τα παιδιά, μοιράζονται οπτικές, δημιουργούν νόημα και γνώση. Μαζί ερμηνεύουν τον κόσμο στην πολυπλοκότητα και την ομορφιά του. Τα παιδιά μαθαίνουν, και οι ενήλικες μαθαίνουν να βλέπουν τον κόσμο μέσα από τα μάτια τους. Τι συμβαίνει όμως όταν η προσοχή μας αποσπάται συνεχώς από μια οθόνη;

Πέντε δεκαετίες έρευνας στις αναπτυξιακές επιστήμες έχουν δείξει ότι η ανθρώπινη ανάπτυξη εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από τις λεπτές, καθημερινές μορφές κοινωνικής επικοινωνίας. Για τα βρέφη και τα μικρά παιδιά, η επικοινωνία δεν είναι κάτι αφηρημένο: βασίζεται σε μικρές, κοινές στιγμές, όπως το να σταματήσεις για να παρατηρήσεις ένα σαλιγκάρι στον δρόμο για το σχολείο ή να διαβάσεις ένα βιβλίο στο τραπέζι του πρωινού.

Αυτές οι δραστηριότητες είναι μοναδικές γιατί «χτίζονται» από κοινού, στιγμή τη στιγμή, μέσα από τον λόγο, το βλέμμα, τις χειρονομίες (όπως το δείξιμο) και την κίνηση. Στα πρώτα χρόνια της ζωής, τα παιδιά μαθαίνουν τα μοτίβα της ανθρώπινης αλληλεπίδρασης: το πότε κοιτάμε ο ένας τον άλλον, πότε κάνουμε παύση, πώς παίρνουμε σειρά σε μια «συνομιλία». Δεν υπάρχει σήμερα καμία τεχνολογική υποκατάσταση για αυτή τη μάθηση.

Παιδιά στην «μετα-ψηφιακή» εποχή

Οι έξυπνες συσκευές έχουν πλέον ενσωματωθεί στην οικογενειακή ζωή. Δύο στα τρία παιδιά ηλικίας 2 έως 5 ετών περνούν πάνω από μία ώρα την ημέρα μπροστά σε οθόνες, ενώ η ηλικία πρώτης επαφής με τις οθόνες μειώνεται διαρκώς.

Έρευνες των τελευταίων δεκαετιών δείχνουν ότι η καθημερινή έκθεση στην ψηφιακή τεχνολογία επηρεάζει τον τρόπο που τα παιδιά παίζουν, συγκεντρώνονται, θυμούνται και κοιμούνται. Έχει συνδεθεί με δυσκολίες στην ολοκλήρωση εργασιών, στη διαχείριση συναισθημάτων και με χαμηλότερη ποιότητα ύπνου, ειδικά όταν η χρήση οθονών γίνεται πριν τον ύπνο.

Ακόμη και μια τηλεόραση που παίζει «στο βάθος» μπορεί να διαταράξει το παιχνίδι των πολύ μικρών παιδιών, μειώνοντας τη διάρκεια και την ποιότητα της συγκέντρωσής τους.

Ωστόσο, δεν είναι όλα αρνητικά. Υψηλής ποιότητας ψηφιακό περιεχόμενο –όπως εκπαιδευτικές εφαρμογές ή προσεγμένα παιδικά προγράμματα– μπορεί να βοηθήσει τα παιδιά να αναπτύξουν γλωσσικές δεξιότητες και να διαχειριστούν καλύτερα τα συναισθήματά τους.

Προσοχή: το πιο πολύτιμο δώρο

Σύμφωνα με το επιστημονικό περιοδικό The Conversation, η παιδαγωγός Μαρία Μοντεσσόρι έλεγε ότι η προσοχή είναι το μεγαλύτερο δώρο που μπορεί να προσφέρει ένας ενήλικας σε ένα παιδί. Όταν γονείς και παιδιά μοιράζονται την προσοχή τους σε κάτι κοινό, το παιδί δοκιμάζει τα όριά του, αναπτύσσει πρωτοβουλία και μαθαίνει πώς να συνδέεται με τους άλλους.

Όταν αυτή η προσοχή κατευθύνεται αλλού –για παράδειγμα σε ένα βίντεο στο κινητό, αποκομμένο από το περιβάλλον– χάνονται πολύτιμες ευκαιρίες κοινής εξερεύνησης και μάθησης.

Δεν υπάρχει μαγική συνταγή

Οι γονείς στη Δύση ανησυχούν ολοένα και περισσότερο για τον χρόνο οθόνης των παιδιών τους. Αντί όμως να ενοχοποιούμε τις οικογενειακές πρακτικές, χρειάζεται στήριξη και κατανόηση: δεν υπάρχει μία λύση που να ταιριάζει σε όλους.

Το ζητούμενο είναι να αποφασίσουμε ποιες στιγμές μπορούν να «ανατεθούν» στην τεχνολογία και ποιες αξίζει να μείνουν χωρίς οθόνες. Ο χρόνος χωρίς οθόνες –ακόμη κι αν μοιάζει ασήμαντος– είναι πολύτιμος: το διάβασμα πριν τον ύπνο, οι ιστορίες στο αυτοκίνητο, μια βόλτα στη γειτονιά ή ακόμη και η κοινή βαρεμάρα.

Η τεχνολογία δεν είναι ούτε απόλυτα καλή ούτε απόλυτα κακή. Όμως, για να κατανοήσουμε πώς διαμορφώνει το μέλλον των παιδιών –και τη σχέση μας μαζί τους– χρειάζεται βαθύτερη γνώση και συνειδητές επιλογές, σήμερα.